Bezem en puntmuts. In stripverhalen zijn dat de attributen van een heks. Ook met Halloween kom je ze veel tegen. Voor een Middeleeuwer was een heks minder makkelijk herkenbaar. Maar dat ze bestonden, stond voor hen buiten kijf. En net als bijvoorbeeld in Shakespeares toneelstuk Macbeth waren heksen gevaarlijk. De heksenvervolgingen bewezen hoe serieus de dreiging van de dienaren van de duivel werd genomen. Maar wanneer was je nou een heks?
Marrichgen Arriens was een vrouw van zeventig jaar. Haar geld verdiende zij met de verkoop van kruiden. Wie haar het eerst beschuldigde? Misschien een ontevreden patiënt. Of was het dat jongetje dat haar bespiedde? Hij beweerde later dat Marrichgen gedreigd had hem te betoveren. Volgens het vonnis had ze de jongen aangeraakt en gezegd weg te gaan, waarna zijn hoofdhaar ‘kromp’. De jongen was gaan schreeuwen tot Marrichgen het leed ongedaan had gemaakt.
Hoe dan ook, Marrichgen belandde in oktober 1591 in het gevang. Of Marrichgen gemarteld werd, is niet bekend. Met heksen werd over het algemeen niet zachtzinnig omgesprongen. De notulen van het verhoor melden dat Marrichgen haar bekentenis ’buyten banden van yseren’ aflegde. Vrijwillig of niet, Marrichgen bekende dat zij begin 1580 in Vianen de duivel had ontmoet. Ook zou zij een verbond met de duivel – die zich ‘Heynken’ noemde – hebben gesloten. Marrichgen zou seks hebben gehad met de duivel, die haar goud en zalf gaf. Met dat ‘potgen mit zalve’ had Marrichgen een paar mensen betoverd.
Dat heksen konden toveren, dat geloofden de Middeleeuwers wel. Maar niet iedereen dacht hetzelfde over de duivelse dreiging. Voor burgers was de heks een theologisch gevaar, want heksen waren trawanten van de duivel. De heks sloot, net als Marrichgen Arriens, een pact met de duivel: de duivel beloofde rijkdom en aards geluk in ruil voor de diensten en ziel van de heks. Tijdens ‘heksensabbatten’ werd de duivel vereerd en werden zonden bedreven. En omdat heksen zouden kunnen vliegen, zag nooit iemand een heks op weg naar zo’n sabbat…
Ongeletterden, met name boeren, dachten vaak anders over de heks. Voor hen was de heks een praktisch gevaar, want met zijn of haar toverij bracht een heks schade toe aan mensen, vee en gewas. Sterfte van mens en dier, de vele mislukkingen die optraden als gevolg van het gebrek aan kennis, alles kon aan heksen worden toegeschreven. Er was een groot verschil tussen burgers en boeren als het gaat om de manier waarop men over heksen dacht. Want in tegenstelling tot veel boeren, waren de burgers vaak kritisch: niet iedere beschuldiging van hekserij werd geloofd. In Spanje bijvoorbeeld werden tussen 1540 en 1700 na Christus meer dan 44.000 mensen beschuldigd van hekserij. ‘Slechts’ 826 werden veroordeeld en geëxecuteerd.
Veel atheïsten roepen dat de heksenvervolging een van de misdaden van religie is. Ook feministen gebruiken dit argument in de veronderstelling dat met name vrouwen veroordeeld werden en op de brandstapel belandden. Een paar feiten:
- Tussen 1540 en 1700 werden meer dan 44.000 mensen beschuldigd van hekserij. ‘Slechts’ 826 werden veroordeeld
Miljoenen slachtoffers?
Een engelse historicus schatte dat er 9.000.000 slachtoffers zouden zijn van heksenjachten, maar archiefonderzoek toont aan dat deze cijfers sterk overdreven zijn:
- In Engeland hadden in drie eeuwen niet meer dan 1.000 heksenverbrandingen plaats.
Verondersteld werd vaak dat alleen al tussen 1600 en 1680 zo’n 42.000 heksen zouden zijn verbrand. - In Zweden zouden 99 doden zijn gevallen. Onderzoek wees uit dat 17 vermeende heksen werden onthoofd en verbrand
- In Schotland werden 1.500 vermeende heksen gedood in plaats van de geschatte 7.500
- Amerikaanse wetenschapper Stark stelt dat er onmogelijk meer dan 100.000 slachtoffers kunnen zijn gevallen.
- Andere wetenschappers stellen het maximum op 60.000.
Een vreselijk aantal mensenlevens, maar vele, vele malen minder dan de cijfers waar feministische historici schermen.
Vrouwen?
Een stokpaardje van feministische historici is dat vooral vrouwen slachtoffer zouden zijn geweest van op macht beluste mannen. Maar ook veel mannen werden van hekserij beschuldigd en er werden zelfs meer mannen dan vrouwen gedood voor vermeende hekserij!
Een deel van de slachtoffers was slachtoffer van de gehanteerde methoden. Deze methode kwamen vooral voort uit het feit dat de overheid te zwak was om de volkswoede te beteugelen.
- In de middeleeuwen aarzelden onderzoekers niet om marteling te gebruiken als ondervragingsmethode. Veel ondervraagden overleefden de verhoorfase niet.
- Officieel mocht marteling niet in Engeland, maar verdachten werd eten geweigerd, ze werden geslagen, dagen en nachten wakker gehouden en op alle mogelijke manieren slecht behandeld.
- Verdachten werden gebonden in het water gegooid.
Bleef de verdachte drijven, dan was hij/zij schuldig;
Zonk de verdachte, dan was hij/zij onschuldig.
Zoals te verwachten overleefden veel gezonken onschuldigen deze vorm van bewijsvoering niet. - Afgelegde bekentenissen leidden tot verdere vervolgingen omdat verdachten gedwongen werden om namen van ‘medeplichtigen’ te noemen. Dit leidde tot een kettingreactie.
- Heksen belandden lang niet altijd op de brandstapel. Vaak werden ze onthoofd, al dan niet gevolgd door verbranding. Soms ook opgehangen of gewurgd.
Een zwarte bladzijde in de geschiedenis, maar zoals u ziet gaan velen met de feiten aan de haal en worden de wildste verhalen verkondigt zonder feitelijke basis.